ԱՄԱՆՈՐԻ ԶԱՐԴԸ՝ ՄԵՐ ԸՆԿՈՅԶԸ

այրենի մեր փոքրիկ հողամասին վրայ, քանի մը թիզ ու քիլ անդին, մէկը ընկոյզին կ՛ըսէ կակալ, միւսը՝ ճղոպուր, երրորդը՝ պոպոք, իսկ չորրորդը, անշուշտ սփիւռքցին, ի զուր ման կու գայ, որ գտնէ իր իմացած ընկոյզը:

Իւրաքանչիւր հայ, իր սրտին մէջ ունի իր մենաւոր գիւղը, իսկ իւրաքանչիւր գիւղ ունի իր ... մենաւոր ընկուզենին:

.....

Ընկոյզ բառն ալ, կ՛ըսուի, յառաջացած է իրանեան gaoz (ծածկել, ծածկուած) արմատէն: Գրաբարեան ԸՆ (մէջ) մասնիկը միացած է ԳՈՅԶ բառին եւ դարձած՝ ԸՆԳՈՅԶ (մէջը ծածկուած): Այս անգամ յաղթած է արեւմտահայերէնի արտասանութիւնը: G-ն ստացած է Կ: Ուստի բառը դարձած է ԸՆԿՈՅԶ...

Ալաշկերտցիք ընկոյզին կ՛ըսեն ԳՈՒԶ, Վանեցիք՝ ԳՈԶ (ընկոյզի եգիպտական արաբերէնի արտասանութեամբ), Մոկսի հայերը՝ ԳԻՒԶ:

Շատախի մէջ ընկոյզի միջուկին կ՛ըսեն ԳԷՕԶ...:

Շամի արաբները ընկոյզին կ՛ըսեն ՃՈԶ, Լիբանանի արաբները՝ ԺՈԶ, իսկ Եգիպտոսի արաբները՝ ԿՈԶ (ըստ արեւմտահայ արտասանութեան) եւ ԳՈԶ (ըստ արեւելահայ արտասանութեան)...:

Արաբներն ալ հայերուս պէս նոյն տառը (G) երկու կամ երեք տարբեր արտասանութեամբ կը ներկայացնեն:

Կովկասահայեր ընկուզենիին կու տան ճղոպուր անունը...

.....

Ընկոյզի հայրենիքը Փոքր Ասիան է՝ մեր բնօրրանը, ուստի եւ բնականաբար հայերս ունինք բազմաթիւ եւ բազմերանգ հոմանիշներ համեղ, սննդառատ եւ բուժիչ այս պտուղը բնութագրող:

Ընկոյզն ու ընկուզենին, արդարեւ, շա՜տ տոհմիկ անուններ ունին... պոպոկ, պոպոք, կակլի (ընկուզենի), կակալ (կակալ թափել՝ ընկոյզ ժողվել), (կակալ-կոտրիչ՝ ընկուզաբեկ գործիք...), կակալայ (վրան կանաչ փուր ունեցող ընկոյզ), (կակալայ կը կոչուին նաեւ կորիզաւոր պտուղներու՝ ծիրանի, նուշի, սալորի խակը, կանաչն ու կարծրը), կոքեով, գուզ, ճղոպուր (ընկուզենիի պտուղը), ճողոպուր, պուպու, ջաւուզ, կրկիտ, կցիփ (երբ դժուար կ՛ելլէ միջուկը), բոբոլ (երբ խոշոր է), չունուզ (երբ մէջը դատարկ է), կոկօ, կուկուկ, ձնձում (անկճեպ ընկոյզ), երէցկին (չոր ընկոյզի միջուկը), գուգուզ, կթուն, կթօն (դալար ընկոյզի միջուկը)...

Կարծր ու միջուկը դժուար մաքրուող ընկոյզը՝ կրկիտ, խժոտ ընկուզ...

Միջուկը փտած ճճկեր ընկոյզը՝ փուտ, փուտուկ...

Միջուկը առողջ եւ մսոտ ընկոյզը՝ ունուկ...

Միջուկը ցամքած կամ պարապ ընկոյզը՝ չունուկ, չունող...

Խոշոր ընկոյզը՝ բոբոլ...

Ընկոյզի միջուկը չորսի բաժնող մաշկը՝ փուր (չլտրըմ՝ կանաչ փուր)

Ընկոյզի կանաչ կեղեւը՝ ոզոխ, կղեղ, կզղէզ, կաղաղ...

Ընկոյզի միջուկը եւ երբեմն կեղեւը՝ պոպոկ, որմէ պոպկել (ընկոյզի կանաչ պատեանը հանել), պոպկուիլ (կողոպտուիլ)... Եզակի է Հայաստանցիներու պոպոկի մուրաբան (մրգանուշը)...

Ընկոյզի կարծր պատեանը՝ կեղեպ, կեճեպ, կճեպ, կորճ, խեճեպ...

Ընկոյզի իստակուած (մաքրուած) միջուկը՝ ընկզմէջ, ընկէզմէջ, կթուն, փառակ, խեղեփ...

Ընկոյզի իւրաքանչիւր երկու կամ չորս բաժինը՝ պճեղ...

Ընկոյզի երկու պճեղներու մէջտեղի փայտեայ մասը՝ կապ, իշուկ...

Ընկոյզը պատող առագաստը՝ քիստ...

Ընկոյզին դուրս ելած մասը՝ կակլիծիծ...

Ընկուզենիի կոկոնը՝ խոպոպ...

Ընկուզենիի թափած տերեւները կամ ճիւղերը՝ բուխ (թափելձող՝ ընկոյզ թափ տալու ձող)...

.....

Ընկոյզի կծու-լեղի կանաչ պատեանը կու տայ ընտիր սեւ ներկ մը: Հայ կանայք ժամանակին հինան ասոր ջուրով կը շաղէին:

Ընկուզենիի մասին հայկական ժողովրդային նախապաշարում մը ունինք: Ով որ ընկուզենի տնկէ՝ երիտասարդ կը մեռնի կամ կը դառնայ սերնդազուրկ: Ուստի, հայեր կ՛ուզեն որ ընկուզենին աճի ինքնաբոյս՝ սկիւռներու կամ առնէտներու հողի տակ պահած ձմեռնային պաշար ընկոյզի կորիզներով...

Այս նախապաշարումէն ունինք հետեւեալ առածը՝ «Առնէտի տնկած ընկոյզ»: Հայր, մայր, հարազատ չունեցող մարդը առնէտի տնկած ընկոյզ մըն է...

.....

Առածներ եւ ասացուածքներ՝

Մէկուն ընկոյզին քար չի նետեր (անշահախնդիր մարդ)...

Մէկ ընկոյզին քար չի նետեր (շահախնդիր մարդ)...

Մէկու գլխուն ընկոյզ կոտրել...

Բան չունիմ՝ էրկու փուչ գուզ...

Մարթոցը կլխին նստած՝ ճղուպուր ըն կոտրըմ..

Մարդու ընկոյզ անգամ չի տար (խիստ մարդ)...

.....

Հայկական տոհմիկ խաղերէն է ընկուզախաղը կամ կակալախաղը՝ կակալները մէկ գիծի վրայ շարելու եւ հեռուէն զանոնք վէգով խփելու հնարամտութեամբ...

 

Կակալ-Կոտրիչ՝

Զաւէն Զաքարեան