ԱՆԿՐԿՆԵԼԻ ՀԱԼԷՊԸ ԵՐԲԵՄՆԻ «ԴՊՐՈՑՆԵՐ»ը ...ԺՈՂՈՎՐԴԱՅԻՆ ԳՐԱԴԱՐԱՆՆԵՐԸ

Այս օրերուն հանրութեան առօրեային մէջ կարելի՞ է հանդիպիլ բազմաթիւ էջերու վրայ միեւնոյն կնիքով դրոշմուած գիրքի մը:

Պատասխանը խոշոր տառերով` «ՈՉ» է:

Խօսքս ժողովրդային գրադարաններէ փոխ առնուած գիրքերու մասին է, ժողովրդային բառը կը գործածեմ, որովհետեւ ակումբներու կամ միութիւններու գրադարանները ժողովուրդին առջեւ բաց էին առանց տարիքի եւ, մանաւանդ, գաղափարի խտրութեան: Ընթերցասէր հայ մարդը թերեւս միակն էր, որ գիրք ճարելու համար ոտքը «ուրիշ» ակումբ կը դնէր:

Այս երեւոյթը եւ գրադարանները պատմութեան անցան, կամ թանգարանային դերակատարութիւն ունին:

Հեռատեսիլը, ապա վիտէոն, համակարգիչն ու համացանցը, վերջինը` բջիջային հեռաձայնը իր արդիական տեսակներով, հսկայական մատենադարաններ դրին մարդոց գրպաններուն մէջ:

Տակաւին նախակրթարանի գրասեղաններուն վրայ, մեր մէջ ընթերցանութեան առաջին խայծ ու կայծ նետողը մեր երիտասարդ ուսուցիչ Վահէ Ժամագործեանն էր, պարբերաբար կը կարդար Մալխասի «Զարթօնք»-էն, անհամբեր էինք դէպքերուն հետեւելու, ուստի մաքսանենգի հոգեբանութեամբ առաջին անգամ ոտքս դրի ՀՄԸՄ-ի Թիլելի ակումբի «Քրիստափոր գրադարան»-ը: Պահ մը յուսախաբութիւն ապրեցայ, որովհետեւ գրադարանի երեք շարք «Զարթօնք»-ներու բոլոր հատորներն ալ առնուած էին, ուրեմն ինձմէ աւելի ճարպիկներ ալ կան եղեր:

Ընկ. Սողոմոնը` բոլորին ծանօթ գրադարանի վարիչը, թելադրեց, որ սպասեմ, կրնայ պատահիլ, որ փոխ առնող ընթերցողներէն մին վերադարձնէ, այդպէս ալ եղաւ, թէեւ ուրիշ ուզող ալ եկաւ, բայց արդարամիտ եւ ինծի համար անծանօթ ընկ. Սողոմոնը զիս յուսախաբ չըրաւ այդ օր:

Առաջին անգամն էր, որ Քրիստափոր անուան կը հանդիպէի, հիմա շուրջ յիսուն տարի ետք յետադարձ հայեացքով մը կը մտաբերեմ «Վիտոշի բազէ»-ն եւ իր գաղափարախօսութիւնը, որմէ ներշնչուած են բազմահազար հայորդիներ: Գիրքի բազմաթիւ էջերուն վրայ դրոշմուած էր` «Քրիստափոր գրադարան», հիմնուած` 1919-ին:

Քանի մը տարի ետք հարիւրամեայ ադամանդեայ յոբելեանն է «Քրիստափոր գրադարան»-ին: Թէ ինչպէս եւ ինչ տարողութեամբ պիտի տօնախմբուի այս առիթը, բնականաբար կախում ունի պատերազմական վիճակէն:

Ժողովրդային գրադարանները յատուկ ուսումնասիրութեան նիւթ են, ահաւասիկ ատաղձ մը` Հալէպի Համազգայինի հայագիտական դասընթացքներու շրջանաւարտներուն որպէս աւարտաճառ:

Համառօտ ակնարկ մը նետելով, յիշողութեանս ապաւինելով` պիտի թուեմ այդ փարոսները: Սկսելով «Քրիստափոր գրադարան»-էն, որ համանուն պատանեկան միութեանն էր, արդէն քսանհինգամեակ մը բոլորեց Արամ Մանուկեան ժողովրդային տան մէջ: «Հոգետուն»-ի մէջ կը գործէր Տիգրանակերտի հայրենակցական միութեան «Տիգրիս գրադարան»-ը այժմ փոխադրուած` Նոր Գիւղ միութեան սեփական շէնքը: ՀՄՄ-ի ակումբին մէջ` «Նոր սերունդ» մշակութային միութեան «Փերուզ Խանզատեան» գրադարանը: Նոր Գիւղի «Վարանդեան» պատանեկան միութեան համանուն գրադարանը, որ ապագային միացաւ «Քրիստափոր»-ին: Միեւնոյն թաղամասի Զաւարեան վարժարանի «Զաւարեան գրադարան»-ը, այս միակն է որպէս նախակրթարանի մը գրադարան, սկզբնական շրջանին «Զաւարեան»-ը ազգային վարժարան չէր, ան դաշնակցական այնթապցիներուն հիմնած կրթամշակութային միութեան նախակրթարանն էր, որոնք բաժնուած էին «Կրթասիրաց»-էն, այս մէկն ալ ունի իր «Պողարեան» գրադարանը: ՍՕ Խաչի Նոր Գիւղի ընկերաբժշկական կեդրոնին մէջ տեղւոյն «Նայիրի» մասնաճիւղը վերջին քսանամեակին հիմնեց նաեւ գրադարան մը, ընդհանդապէս մասնագիտացած` մանկապատանեկան գիրքերով:

Պատերազմի թոհ ու բոհին, այլազան աղէտալի կորուստներու շարքին է նաեւ Մարաշի «Գերմանիկ- Վասպուրական» միութեան գրադարանը, որ տաք ճակատի վրայ ըլլալով` մեսրոպատառ գիրքերէն մաս մը վնասուած են:

Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարանի գրադարանը մեր ուսումնական տարիներուն կը յատկանշուէր իր բազմալեզու պահեստով, մայրենիի կողքին` արաբերէն, ֆրանսերէն եւ անգլերէն. վերջին տարիներուն, երբ ֆրանսերէնի ուսուցումը վերահաստատուեցաւ, դասաւանդող ծանօթ ուսուցչուհի մը սքանչացած էր գրադարանի անցեալէն պահուած ֆրանսերէն հաւաքածոյի ճոխութեան: Լազար Նաճարեան-Գալուստ Կիւլպէնկեան կեդրոնական վարժարանի աշակերտները կը յաճախեն դպրոցին մերձակայ ՀԲԸՄ-ՀԵԸ կեդրոնի գրադարանը:

Առհասարակ Սուրիոյ տարածքին գործող բոլոր հայկական վարժարաններուն մէջ տիրական ներկայութիւն են գրադարանները` տեսչարաններու կամ ուսուցչարաններուն մէջ:

Ամրան արձակուրդին մանկապատանեկան յիշատակներէս հաճելի էր, երբ ամէն կիրակի եկեղեցիէն ետք կը յաճախէի Քեսապի ժողովրդային գրադարանը «Գրադխանա»-ն, ուրկէ երջանկայիշատակ Գարեգին Ա. քեսապցին սնած էր իր առաջին մտաւորական կայծերը:

Ցեղասպանութենէն ետք Հալէպի հիւղաւաններուն մէջ կայք հաստատած սերունդին հանապազօրեայ հացին հետ կարեւոր էր մայրենի լեզուի իմացութիւնը, տեղւոյն տախտակաշէն եկեղեցիները ծառայեցին որպէս դպրոց, սակայն իր օրապահիկը ապահովելով մտահոգ չափահասներուն համար ժողովրդային այս գրադարանները փոխարինեցին դպրութեան տաճարները, որոնցմէ զրկուած էին այլ բազմաթիւ հաճոյքներու շարքին: Լուսահոգի տարեց բարեկամ մը` Վարդան Սվաճեան, որ այդ ընթերցասէր զանգուածին մաս կը կազմէր, շնորհիւ իր ընթերցասիրութեան` կօշկակարութենէն հասած էր ուսուցչական ասպարէզ, ան կը պատմէր, թէ ընթերցողներ հերթի կը կենային գրադարաններուն առջեւ:

Մեր գրադարանի վարիչ ընկ. Սողոմոն Շահինեանն ալ, վերոնշեալ իր սերնդակիցներուն նման, մոլի ընթերցասէր էր, որովհետեւ լաւատեղեակ էր գիրքերուն պարունակութեան մասին, ան յաճախ որպէս «գրաքննիչ»` անչափահասներու չէր յանձներ որոշ գիրքեր` «Վոսփորի գաղտնիքը» «Արիւնալի մարքիզուհին» կամ «Արդիական սեռագիտակ»-ը:

Հալէպի մէջ մտաւորական եւ բանասէր շրջանակներ կը յաճախէին նաեւ «Վիոլեթ Ճէպէճեան» գրադարանը, որ մասնագիտացած էր մամուլի հաւաքածոներով:

Քսաներորդ դարավերջին «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկութեան հայկական բաժինի հալէպածին երբեմնի ժրաջան տնօրէն Զաւէն Եկաւեանն ալ հիմնեց «Եկաւեան մատենադարան»-ը, որ իր ճոխ եւ արժէքաւոր հատորներով շուրջ տասնամեակ մը հալէպահայութեան գրասէր ընտրանիին ժամադրավայրն էր:

Վերջերս պատմական Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցւոյ ռմբակոծումի ենթարկուած մուտքի բաժինին հարաւային կողմը կը գտնուի նորահաստատ Բերիոյ թեմի Ազգային մատենադարանի սրահը. այս մէկն ալ մշակութասէր առաջնորդին` Շահան սրբազանի իւրայատուկ իրագործումներէն էր, որուն վերականգնումը հալէպահայութեան բազմաթիւ այլ անուրջներուն հետ կախուած է պատերազմի սպասելի աւարտէն:

ՄԱԹԻԿ ԷՊԼԻՂԱԹԵԱՆ

Ժընեւ