Ս. ՅԱԿՈԲ ԵՒ ՄԻՒՍ ՅԱԿՈԲՆԵՐԸ

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Այս տա­րի, Շա­բաթ 12 Դեկ­տեմ­բե­րին, պա­տէն կախ­ուած մեր հայ­կա­կան օրա­ցոյց­նե­րը մե­զի կը յու­շեն Ս. Յա­կո­բը:

Աւան­դա­բար, լայն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւն վա­յե­լող տօն մըն է «Ս. Յա­կոբ»ը: Եւ մեր ժո­ղո­վուր­դը, որ իր ծո­ցին մէջ ու­նի հա­զա­րա­ւոր Յա­կոբ­ներ, բնաւ չի մոռ­նար կամ չի թե­րագ­նա­հա­տեր այս տօ­նը, այլ ամէն ոք կը փու­թայ շնոր­հա­ւո­րել իրեն ծա­նօթ մօտ ու հե­ռու Յա­կոբ­նե­րը…:

Յա­կոբ ճգ­նա­ւո­րը, որ կը պատ­կա­նի Ասո­րի Եկե­ղեցի­ին, սի­րե­լի սուրբն է հա­ւա­սա­րա­պէս թէ՛ ասո­րի­նե­րուն, թէ՛ հա­յե­րուն, մա­նա­ւանդ որ ան ազ­գա­կա­նա­կան մօ­տիկ կա­պեր ու­նե­ցեր է Ս. Գրի­գոր Լու­սա­ւո­րի­չի ըն­տա­նի­քին հետ: Ապ­րած է Գ.-Դ. դա­րե­րուն, իր կեան­քը լեց­նե­լով հրա­շա­գոր­ծու­թիւն­նե­րով եւ գու­շա­կու­թիւն­նե­րով, որոնք երաշ­խիքն եղած են իր վա­յե­լած լայն ժո­ղովըր­դա­կա­նու­թեան: Ծնած, գոր­ծած ու վախ­ճա­նած է Մծ­բին (այժ­մու Նու­սայ­պին) քա­ղա­քին մէջ, Գա­միշլիի շատ մօ­տը, թուրք-սուր­ի­ա­կան սահ­մա­նին եզեր­քը: Կ՛ըս­ուի, թէ եղեր է համ­բա­ւա­ւոր եպիս­կո­պոս մը, մաս­նակ­ցեր է Նիկ­իոյ Տի­ե­զե­րա­կան Ա. Ժո­ղո­վին (325 թ.)` մեր Արիս­տա­կէս հայ­րա­պե­տին կող­քին, հաս­ցու­ցեր է աշա­կերտ­ներ, որոնց մէջ կ՛առանձ­նա­նայ մաս­նա­ւո­րա­բար Ասո­րի Եկե­ղեց­ւոյ պան­ծա­լի մա­տե­նա­գիր­նե­րէն մին` Ս. Եփ­րեմ Խու­րին:

Ս. Յա­կո­բի մա­սին ներ­բող մը ու­նի Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին (Ժ. դար), մինչ Ներ­սէս Շնոր­հա­լին ալ (ԺԲ. դար) անոր ձօ­նած է շա­րա­կան մը:

Եթէ վե­րա­դառ­նանք Աստ­ուա­ծա­շուն­չին, պի­տի նկա­տենք, որ հոն կը յի­շա­տակ­ուին քա­նի մը ու­րիշ Յա­կոբ­ներ ալ, որոնք սա­կայն չու­նին այն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւնը, զոր նուա­ճած է Ս. Յա­կոբ Մծբ­նա­ցի հայ­րա­պե­տը:

Առա­ջի­նը ասոնց­մէ` ՅԱ­ԿՈԲ ՆԱ­ՀԱ­ՊԵՏՆ է, Իսա­հա­կի որ­դին եւ Հայր Աբ­րա­հա­մի թո­ռը: Ան կը նկատ­ուի Իս­րա­յէ­լի 12 ցե­ղե­րուն նա­խա­հայ­րը:

Երկ­րոր­դը` Քրիս­տո­սի 12 առաք­եալ­նե­րէն ՅԱ­ԿՈ­ԲՈՍՆ է, Յով­հան­նէս Աւե­տա­րա­նի­չին հա­րա­զատ եղ­բայ­րը, որ ծա­նօթ է ՅԱ­ԿՈ­ԲՈՍ ԳԸԼ­ԽԱ­ԴԻՐ անու­նով (գլ­խատ­ուած է):

Եր­րորդն ալ ՅԱ­ԿՈ­ԲՈՍ ՏԵԱՌ­ՆԵՂ­ԲԱՅՐՆ է, Քրիս­տո­սի մօ­տիկ գոր­ծա­կից­նե­րէն մին եւ Երու­սա­ղէ­մի մայր եկե­ղեց­ւոյ անդ­րա­նիկ եպիս­կո­պո­սը:

Շատ հե­տաքրք­րա­կան պա­րա­գայ մըն է հե­տեւ­եա­լը.- Վեր­ջին եր­կու Յա­կո­բոս­նե­րը թաղ­ուած են մի­եւ­նոյն վայ­րը, ուր, հե­տա­գա­յին, կա­ռուց­ուած է Երու­սա­ղէ­մի հա­յոց պատր­ի­ար­քա­նիստ մայր տա­ճա­րը: Ահա՛ թէ ին­չու` հա­յոց դա­րա­ւոր այս վան­քը կը կոչ­ուի ՍՐ­ԲՈՑ ՅԱ­ԿՈԲ­ԵԱՆՑ ՎԱՆՔ, իսկ մի­ա­բա­նու­թիւնն ալ` ՍՐ­ԲՈՑ ՅԱ­ԿՈԲ­ԵԱՆՑ ՄԻ­Ա­ԲԱ­ՆՈՒ­ԹԻՒՆ, այ­սինքն` «Ս. Յա­կոբ­նե­րու վանք ու մի­ա­բա­նու­թիւն»: Այլ խօս­քով, Երու­սա­ղէ­մի հա­յոց վան­քին անու­նը որե­ւէ առն­չու­թիւն չու­նի Ս. Յա­կոբ Մծբ­նա­ցի հայ­րա­պե­տին ան­ուան հետ…:

 

***

Ս. Յա­կո­բը առիթ մըն է, որ պահ մը յի­շենք մեր միւս Յա­կոբ­ներն ալ, նշա­նա­ւո՛ր Յա­կոբ­նե­րը, որոնք այն­քա՜ն շատ են` մի­ջին դա­րե­րէն մին­չեւ մեր օրե­րը:

Զո­րօ­րի­նակ, կա­րե­լի՞ է մոռ­նալ Յա­կոբ Մե­ղա­պար­տը, որ ԺԶ. դա­րու սկիզբ­նե­րը մին­չեւ Վե­նե­տիկ գնաց ու այն­տեղ իրա­գոր­ծեց հա­յե­րէն առա­ջին հինգ գիր­քե­րուն տպագ­րու­թիւնը («Ուր­բա­թա­գիրք», «Պար­զա­տօ­մար», «Պա­տա­րա­գա­տետր» եւայլն):

Բայց ես, այ­սօր, պի­տի յի­շա­տա­կեմ եր­կու Յա­կոբ­ներ, որոնք առանձ­նա­բար դրոշմ դրին իրենց դա­րաշր­ջան­նե­րուն վրայ, ու յա­ջոր­դող բո­լոր տաս­նամ­եակ­նե­րուն կամ դա­րե­րուն մի՛շտ ալ տա­քուկ տեղ մը գրա­ւե­ցին մեր ժո­ղո­վուր­դին սր­տին ու մշա­կու­թա­յին ապ­րում­նե­րուն մէջ:

Առա­ջի­նը անոնց­մէ` ՅԱ­ԿՈԲ Դ. ՋՈՒ­ՂԱ­ՅԵ­ՑԻ ԿԱ­ԹՈ­ՂԻ­ԿՈՍՆ է, ԺԷ. դա­րու զա­ւակ:

Մեր այս ազ­գա­սէր հայ­րա­պե­տը վախ­ճա­նե­ցաւ պանդխ­տու­թեան մէջ. ժո­ղո­վուր­դը զինք կո­չեց «Հո­գե­ւոր Տէր», ու իր շիր­մա­քա­րը առ այ­սօր ուխ­տա­ւոր այ­ցե­լու­նե­րու մո­մե­րով կը լու­սա­ւոր­ուի` Պոլ­սոյ Պէ­յօղ­լու թա­ղա­մա­սի հա­յոց Ս. Եր­րոր­դու­թիւն եկե­ղեց­ւոյ շր­ջա­փա­կին մէջ:

Յա­կոբ Դ. Ջու­ղա­յե­ցին, մեր պատ­մու­թեան էջե­րուն, ամէն բա­նէ առաջ կը յայտն­ուի իր մշա­կու­թա­սէր դի­մագ­ծու­թեամ­բը: Ա՛ն էր որ Եւ­րո­պա ղր­կեց Էջմ­ի­ած­նայ մի­ա­բան­նե­րէն Ոս­կան վրդ. Երե­ւան­ցին, տպա­րան բա­նալ տուաւ այն­տեղ ու հո­վա­նա­ւո­րեց Աստ­ուա­ծա­շուն­չի հա­յե­րէն անդ­րա­նիկ տպագ­րութ­եան աշ­խա­տանք­նե­րը (1666, Ամըս­թեր­տամ): Աւե­լի ուշ, մշա­կու­թանը­ւէր իր գոր­ծու­նէ­ու­թեան մի­ա­ցուց նա­եւ քա­ղա­քա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն մը` գլուխն անց­նե­լով Արե­ւել­եան Հա­յաս­տա­նը պար­սիկ խա­նե­րու դա­ժան լու­ծէն փր­կե­լու վտան­գա­ւոր գոր­ծին: Առ այդ, նա­խա­գա­հեց Ս. Էջմ­ի­ած­նայ մէջ գու­մար­ուած գաղտ­նի ժո­ղո­վի մը (1677), յե­տոյ ալ եօթ­նան­դամ պատ­ուի­րա­կու­թեան մը հետ ճամ­բայ ելաւ դէ­պի Պո­լիս, հոն­կէ Եւ­րո­պա անց­նե­լու եւ տա­ռապ­եալ իր ժո­ղո­վուր­դին ցա­ւե­րուն դար­ման գտ­նե­լու յոյ­սով: Կա­թո­լիկ Հռո­մի ու քրիս­տոն­եայ արեւ­մուտ­քի խղճմը­տան­քը արթնց­նե­լու մի­ա­մի՜տ հե­ռան­կար մըն էր իրը…: Բայց իր առա­քե­լու­թեան կէս ճամ­բուն վրայ, օս­ման­եան մայ­րա­քա­ղա­քին մէջ, ծե­րու­նի հայ­րա­պե­տը վախ­ճա­նե­ցաւ, 1680-ին: Պատ­ուի­րա­կու­թիւնը ցր­ուե­ցաւ: Եօթ­նան­դամ կազ­մէն միայն Իս­րա­յէլ Օրին է որ իր ճամ­բան շա­րու­նա­կեց դէ­պի Եւ­րո­պա ու Ռու­սաս­տան` Հա­յաս­տա­նի ազա­տագ­րութ­եան կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը որո­նե­լով…:

 

***

Երկ­րորդ Յա­կո­բը` ՆԱԼ­ԵԱՆ ՊԱՏՐ­Ի­ԱՐՔՆ է, Կ. Պոլ­սոյ Աթո­ռին ամէ­նէն բա­րե­համ­բաւ գա­հա­կալ­նե­րէն մէ­կը (1741-49 եւ 1752-64), եւ մի­ա­ժա­մա­նակ արեւմ­տա­հայ վե­րածը­նուն­դի դա­րուն մե­ծա­գոյն մա­տե­նա­գի­րը:

Նալ­եան ծնուն­դով Տիվ­րի­կի (Սե­բաստ­իոյ նա­հանգ) Զի­մա­ռա գիւ­ղէն էր: Կա­նու­խէն Պո­լիս գա­լով` աշա­կեր­տեց Յով­հան­նէս Կո­լոտ Բա­ղի­շե­ցի մե­ծա­նուն պատր­ի­ար­քին, Սկիւ­տար թա­ղա­մա­սը անոր հիմ­նած դպ­րա­տան մէջ: Հո­գե­ւո­րա­կան դառ­նա­լէ ետք ցոյց տուաւ աշ­խոյժ ու սր­տե­ռանդ գոր­ծու­նէ­ու­թիւն մը, վա­յե­լե­լով թէ՛ Պոլ­սոյ եւ թէ Երու­սա­ղէ­մի հա­յու­թեան հա­մակ­րանքն ու նե­ցու­կը: Կո­լո­տի վախ­ճա­նու­մէն ան­մի­ջա­պէս յե­տոյ պատր­ի­արք ընտըր­ուե­ցաւ` անո՛ր իսկ կտա­կով: Շա­րու­նա­կեց իր նա­խոր­դին կր­թա­կան, հրա­տա­րակ­չա­կան ու մշա­կու­թա­յին ձեռ­նարկ­նե­րը նոյն թա­փով ու հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թեամբ: Եր­բեմն ստիպ­ուե­ցաւ դի­մադ­րել Հայ Եկե­ղե­ցին խո­ցող կա­թո­լիկ քա­րոզ­չու­թեանց, նա­խընտ­րե­լով սա­կայն որ­դեգ­րել բռ­նա­մի­ջոց­նե­րէ հե­ռու վար­քա­գիծ մը, նե­րո­ղա­միտ եւ թոյ­լա­տու:

Երու­սա­ղէ­մի Գրի­գոր Շղ­թա­յա­կիր պատր­ի­ար­քին վախ­ճա­նու­մէն ետք` Նալ­եան այս ան­գամ ալ Երու­սա­ղէմ հրա­ւիր­ուե­ցաւ եւ ստանձ­նեց  Սր­բոց Յա­կոբ­եանց Աթո­ռի պատրի­ար­քա­կան ասան (1749): Բայց այս պաշ­տօ­նա­վա­րու­թիւնը եր­կար չտե­ւեց. հա­զիւ երեք տա­րի: 1752-ին, պոլ­սե­ցիք զինք վերս­տին բարձ­րա­ցու­ցին պատր­ի­ար­քա­կան գահ: Այն­քան սիր­ուած էր ու գնա­հատ­ուած էին իր ար­ժա­նիք­նե­րը, որ Ամե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան գա­հա­կա­լու­թիւնն իսկ եր­կիցս առա­ջարկը­ւե­ցաւ իրեն: Նալ­եան սա­կայն չհը­րա­պուր­ուե­ցաւ այս առա­ջարկ­նե­րէն, չու­զեց բաժն­ուիլ Պոլ­սէն: Հոն, շա­րու­նա­կեց դա­սա­ւան­դել իր հիմ­նած դպ­րա­նո­ցին մէջ, ձեռ­նա­սուն­ներ հաս­ցուց: Եւս առա­ւել` մա­տե­նագ­րա­կան ճոխ վաս­տակ մը հիւ­սեց: Հե­ղի­նա­կեց ու հրա­տա­րա­կեց 9 աստ­ուա­ծա­բա­նա­կան ու հո­գե­ւոր եր­կեր, որոնց գլուխ-գոր­ծոցն է Նա­րե­կի «Մեկ­նու­թիւն»ը (1745), բաղ­կաց­եալ աւե­լի քան 1100 մե­ծա­դիր էջե­րէ: Ու­նի տասն­եակ մը ան­տիպ գոր­ծեր ալ:

Պոլ­սոյ հա­յու­թիւնը իր այս բազ­մար­դիւն հով­ուա­պե­տին ծննդ­եան 275-ամ­եա­կը եկե­ղե­ցա­կան ու աշ­խար­հիկ հան­դի­սու­թիւն­նե­րով նշեց 1981-ին, Շնորհք պատր­ի­ար­քի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ: Այս առ­թիւ հրա­տա­րակ­ուե­ցաւ պոլ­սա­հայ բա­նա­սէր Գէ­որգ Բամ­պուքճ­եա­նի ծա­ւա­լուն մէկ հա­տո­րը, ուր ման­րա­մասն կը խօս­ուի Նալ­եա­նի կեան­քին, գոր­ծին ու աշա­կերտ­նե­րուն մա­սին:

 

***

Գի­տեմ որ բո­լոր Յա­կոբ­նե­րը, «էն­դի դէ­մէն», հի­մա ին­ծի կը նա­յին ու կը սպա­սեն որ ան­տես չառ­նեմ զի­րենք եւս, յի­շա­տա­կեմ իրենց անուն­նե­րը, ող­ջոյն մը յղեմ մեր ափէն դէ­պի իրենց ափը…:

Ուս­տի, եկէք խո­նար­հա­բար ոգե­կո­չենք`

– ՅԱ­ԿՈԲ ՊԱ­ՐՈՆ­ԵԱ­ՆԸ` իր «Պաղ­տա­սար աղ­բար»ով, «Ազ­գա­յին ջո­ջեր»ով ու «Մե­ծա­պա­տիւ մու­րաց­կան­ներ»ով:

– ՐԱՖ­ՖԻՆ (Յա­կոբ Մե­լիք-Յա­կոբ­եան)` իր «Խեն­թը»ով, «Կայ­ծեր»ով ու «Խա­չա­գո­ղի յի­շա­տա­կա­րան»ով:

– ՅԱ­ԿՈԲ ՕՇԱ­ԿԱ­ՆԸ` իր «Մնա­ցոր­դաց»ով, «Խո­նարհ­ներ»ով ու «Հա­մա­պատ­կեր»ի բազ­մա­հա­տոր շար­քով:

– ՅԱ­ԿՈԲ Ճ. ՍԻ­ՐՈՒ­ՆԻՆ` իր քա­ռա­հա­տոր «Պո­լիս եւ իր դե­րը»ով:

– ՅԱ­ԿՈԲ ՄՆ­ՁՈՒ­ՐԻՆ` իր «Արմը­տան»ով եւ «Կռունկ ուս­տի՞ կու գաս»ով:

–  Ամե­րի­կա­հայ գրող­ներ ՅԱ­ԿՈԲ ԱՍԱ­ՏՈՒՐ­ԵԱՆՆ ու ՅԱ­ԿՈԲ ԿԱ­ՐԱ­ՊԵՆ­ՑԸ` իրենց վէ­պե­րով ու պատմ­ուածք­նե­րով:

– Նկա­րիչ­ներ ՅԱ­ԿՈԲ ՅԱ­ԿՈԲ­ԵԱՆՆ ու ՅԱ­ԿՈԲ ԿՈ­ՋՈՅ­ԵԱ­ՆԸ` իրենց իւ­րա­յա­տուկ վր­ձի­նով ու ինք­նա­տիպ ոճով:

– Եւ վեր­ջա­պէս` թր­քա­հայ լեզ­ուա­բան ՅԱ­ԿՈԲ ՄԱՐ­ԹԱ­ՅԵԱ­ՆԸ, որ պատ­մու­թեան ան­ցաւ իր անու­նին կց­ուած «Տի­լա­չար» մակ­դի­րով:

 

***

Բայց ի՞նչ կը նշա­նա­կէ «Յա­կոբ»:

Հրաչ­եայ Աճառ­եան, իր հինգ հա­տո­րա­նի «Հա­յոց անձ­նա­նուն­նե­րի բա­ռա­րան»ին մէջ նկա­տել կու տայ, որ բա­ռը եբ­րա­յե­րէ­նէն կու գայ: Ստու­գա­բա­նու­թիւնը սա­կայն շատ յս­տակ չէ: Ըստ ոմանց` «խա­բող», ըստ ու­րիշ­նե­րու` «կրուն­կէն բռ­նող», կամ ալ` «արու կա­քաւ»…:

Մե­ծա­նուն Յա­կոբ Մար­թա­յեան-Տի­լա­չար աւե­լի հա­ւա­նա­կան կը նկա­տէ վե­րի բա­ցատ­րու­թիւն­նե­րէն երկ­րոր­դը: Ան բռ­նազ­բօ­սիկ կը գըտ­նէ մաս­նա­ւո­րա­բար «խա­բող»ը, չ՛ըն­դու­նիր` որ իր կն­քա­հօր կող­մէ իրեն տր­ուած այս անու­նը ստու­գա­բան­ուի որ­պէս «խա­բող»…:

Եւ ար­դա­րեւ, գի­տենք, որ Մար­թա­յեան ի՛սկա­պէս կը սի­րէր իր անու­նը: Ան չէ՞ր, որ իր իսկ ձեռ­քով ու ձե­ռագ­րով պատ­րաս­տեր էր «ՅԱ­ԿՈ­ԲԱ­ՊԱ­ՏՈՒՄ» խո­րագ­րով ափի մը չափ փոք­րիկ գր­քոյկ մը, ու հոն գրի առեր «Յա­կոբ» անու­նը` աշ­խար­հի կեն­դա­նի ու մեռ­եալ հա­րիւ­րա­ւոր լե­զու­նե­րով եւ այ­բու­բեն­նե­րով…:

Ս. Յա­կո­բի տօ­նին առի­թով` ող­ջո՜յն բո­լոր Յա­կոբ­նե­րուն եւ Յա­կոբ­եան­նե­րուն:

«ԳԱՆՁԱՍԱՐ»